De rapakivi-voorkomens in Scandinavië zijn niet gerelateerd aan gebergtevormende processen, in tegenstelling tot de gesteenten in hun directe omgeving. De gesteenten zijn daarom nooit aan regionale metamorfose onderworpen geweest. Ook na hun vorming in het Precambrium ondergingen rapakivi’s geen noemenswaardige deformatie.

Toch deformatie?

Lange tijd gold onder zwerfsteenliefhebbers dat onder rapakivi-zwerfstenen typen met deformatieverschijnselen niet voorkwamen. Op het breukvlak waren rapakivi’s fris ogende granietische gesteenten met een gave, goed herkenbare kristallografische structuur. Toch, en dat klinkt tegenstrijdig, zijn er in de loop van de tijd meermalen zwerfstenen gevonden die in meerdere of mindere mate deformatieverschijnselen vertonen.

Uit veldwaarnemingen is gebleken dat de rapakivi-massieven in Zweden en Finland in het verleden aan tektonische spanningen blootgesteld zijn geweest, zonder dat dit geleid heeft tot grootschalige metamorfose. In de massieven zijn breuksystemen ontstaan waarlangs zich bewegingen hebben voorgedaan. Op verschillende plaatsen zijn de rapakivi-granieten langs breuken t.o.v. elkaar verschoven. De gevolgen van deze tektonische spanningen zijn seismische breuken, in meer of mindere mate verscherving tot en met een totale verbrijzeling (mylonitisatie) van de gesteenten.

In het grote rapakivi-massief van Åland zijn meerdere breuksystemen aanwezig. Op een aantal locaties zijn in situ gedeformeerde rapakivi-gesteenten waargenomen en bemonsterd. Aangezien de overgrote meerderheid van onze zwerfsteen-rapakivi’s uit het Ålandgebied afkomstig is, zouden in ons land zwerfstenen van gedeformeerde rapakivi’s verwacht mogen worden. Dit laatste wordt bevestigd door een flink aantal zwerfsteenvondsten van gedeformeerde rapakivi’s.

Roodkleuring

Een opmerkelijk verschijnsel is dat de gesteenten op Åland langs breukzones vaak rood gekleurd zijn. Het kenmerkende bruinrood van veel Åland-gesteenten verandert op die plaatsen in (helder) steenrood. De roodkleuring doet zich meermalen voor in een zone van enige meters breed aan weerszijden van de breuken. Ongetwijfeld is dit een van de oorzaken waardoor zwerfsteenverzamelaars steenrode zwerfsteen-rapakivi’s abusievelijk aanzien voor vertegenwoordigers uit andere rapakivi-gebieden in Noord-Zweden. Steenrood gekleurde zwerfsteentypen houdt men voor Rödö-rapakivi’s of, als ze ook nog groene epidoot bevatten, voor rapakivi’s uit de Botnische Golf.

In veel gevallen beperken de deformatieverschijnselen zich tot enkelvoudige seismische breuken. Zwerfstenen hiervan komen het meest voor. De breedte van de breuken wisselt, maar bedraagt doorgaans niet meer dan een centimeter. De opvulling van de breuken bestaat meestal uit witte kwarts, met in enkele gevallen kleine holten waarin kleine heldere kwartskristallen zitten of spiegelende kristalvlakjes.

In enkele gevallen bestaat de breukvulling uit groene epidoot, waarbij de vrije plagioklazen en de plagioklaasmantels van de kaliveldspaten in de omgeving eveneens omgezet zijn in groene epidoot. Het aanzien van dergelijke rood met groen gekleurde Åland-rapakivi’s doet op het eerste gezicht vreemd aan.

Mylonieten en breccies

Bij sommige rapakivi-zwerfstenen is sprake van mylonitisatie. Hierbij is het gesteente verbrijzeld of geheel vermalen. Gruis en gesteentemeel ontstonden doordat de gesteenten aan weerszijden van de breukzone onder zeer grote druk verschoven zijn. Hierbij zijn de minerale bestanddelen in het gesteente eerst bezweken en vervolgens vermalen. Het gevormde gesteentemeel en gruis is naderhand in een waterig milieu gerekristalliseerd en verkit tot een dichte grijsgroene epidootmassa die doorspekt is met fragmentjes kwarts en rode kaliveldspaat. Mylonietische zwerfsteen-rapakivi’s zijn verschillende malen gevonden.

Breccies

Rapakivi’s waarbij sprake is van verscherving zijn zeldzamer. Zwerfstenen van dit type zijn opgebouwd uit een groot aantal in grootte van elkaar verschillende, scherpkantige gesteentefragmenten die door een fijnkorrelige roodachtige tussenmassa verkit zijn. Ook zijn zwerfstenen bekend waarin de gesteentefragmenten ingebed liggen in een matrix van grijswitte kwarts.

Meteorieteninslag?

De vorming van breccieuze rapakivi’s zal voornamelijk te danken zijn aan tektonische processen. Toch kan niet worden uitgesloten dat sommige zwerfstenen een andere ontstaanswijze hebben. Deze zouden afkomstig kunnen zijn uit een gebied op Åland dat in het verleden getroffen is door de inslag van een grote meteoriet. Van het grote, vrijwel geheel door land omsloten Lumparen op het hoofdeiland van Åland neemt men aan dat dit grote meer de plaats markeert waar in het Precambrium een grote meteoriet is ingeslagen. De inslag van een grote meteoriet veroorzaakt een enorme ravage, waarbij een grote inslagkrater ontstaat. Het onderliggende gesteente verdampt, smelt en wordt tot op grotere diepte verbrijzeld. Het is niet uitgesloten dat enkele van de gevonden rapakivi-breccies uit dit gebied op Åland afkomstig zijn.

Herkomst van de zwerfstenen

Vondsten van zwerfsteen-rapakivi’s met deformatieverschijnselen zijn vrijwel zonder uitzondering afkomstig uit het rapakivi-gebied van Åland. Uitzonderingen hierop zijn zwerfsteenvondsten van een tweetal porfierische biotiet-rapakivi’s en een Finse graniet-porfier, beide afkomstig van het satellietmassief van Kökar, zuidoostelijk van Åland. De Finse graniet-porfier toont een aantal grillig verlopende, met witte kwarts opgevulde breuken. De roze-geel gekleurde,  grootkorrelige biotiet-rapakivi vertoont een enkele centimeters  brede zone waarin het gesteente vermalen is. Het veldspaat-kwarts mengsel vertoont een typische, enigszins gebande mortelstructuur.

Dat zwerfstenen van gedeformeerde rapakivi’s tot dusver weinig door zwerfsteenverzamelaars vermeld worden heeft waarschijnlijk te maken met het minder aantrekkelijke uiterlijk van de zwerfstenen, of ze worden eenvoudig niet opgemerkt.

Harry Huisman, 2016