Het is een opwindende tijd voor liefhebbers van noordelijke zwerfstenen. Was eerder de ontdekking van Sorselegraniet als zwerfsteen en als nieuw gidsgesteente een opsteker voor zwerfsteenverzamelaars, nu blijkt dat het verre Noord-Zweden, waar deze graniet vandaan komt, nog meer in petto heeft. 

Norrlandgranieten, gidsgesteenten van heel ver weg

Het is nog maar een paar jaar geleden dat zwerfsteenverzamelaars op vakantie in Noord-Zweden, bij de stad Sorsele rolstenen van graniet uit een rivierbedding verzamelden. De keien hadden een enigszins merkwaardig en opvallend uiterlijk. Hoewel uit de meegenomen stenen bleek dat het uiterlijk van deze graniet na het zagen en polijsten nogal variabel was, waren samenstelling en porfierische structuur zo herkenbaar dat men vond dat deze granieten waarschijnlijk een goed gidsgesteente konden vormen. Het enige dat zo'n status in de weg stond, was de noordelijke herkomst. Men ging er van uit dat het voorkomen in Noord-Zweden te ver van ons land verwijderd was om daarvandaan zwerfstenen te verwachten. Dit pakte anders uit.

 Jaren geleden vonden J.G.Zandstra en A.P.Schuddebeurs op het Deense eiland Als een zwerfkei die er eigenaardig uit zag en die pas vele jaren later als de eerste zwerfsteen van Sorselegraniet herkend werd. Daar bleef het bij tot Jelle de Jong, een bekend verzamelaar en zwerfsteenonderzoeker uit Drachten, een fraaie Sorselegraniet vond bij Nijbeets. Later vond hij bij een gesteentetelling bij Erica in Zuidoost-Drenthe nog twee kleine exemplaren. Deze vondsten tonen aan dat het landijs in de Saale- en Weichsel-ijstijd inderdaad zwerfstenen uit Zweeds Lapland, zo’n 2500 km van hier, zuidwaarts heeft getransporteerd, tot in ons land.

Terzijde

Bijzonder is dat bij het uitzoeken van de zwerfsteencollectie van wijlen Z.Loman uit Schoonoord, najaar 2018, een flink aantal Norrlandgranieten te voorschijn kwam. De zwerfstenen waren door Loman ruim 35 jaar eerder gevonden op en rond zijn akkers bij Eeserveen. Loman was in zijn tijd niet bekend met Norrlandgranieten, vandaar dat een naam als bijvoorbeeld Sorselegraniet niet op de etiketten stond. Hij was echter wel de eerste verzamelaar die deze granieten bijzonder vond, toen hij ze doorsloeg. Behalve een drietal Porfierische Linagranieten waren in zijn collectie maar liefst zeven grote Sorselegranieten aanwezig, waaronder een grijszwart type. Deze zwerfsteenvondsten zijn opgenomen in de collectie van het Hunebedcentrum in Borger. 

Huidige stand van zaken

Naast Sorselegraniet komen in Zweeds Lapland nog andere graniettypen voor. Enkele ervan worden in dit artikel afgebeeld. Deze verschillende graniettypen vat men samen onder de naam Norrlandgraniet. In de laatste drie jaren is het aantal zwerfstenen van Norrlandgraniet flink toegenomen. Inmiddels staat de teller op meer dan veertig, waarvan de twee grootste zwerfstenen Porfierische Linagranieten zijn, beide gevonden in Emmen. De zwerfblokken hebben doorsneden van respectievelijk ruim een meter en een kleine drie meter. 

Van Sorselegraniet zijn de grootste zwerfstenen respectievelijk 60 en 50 cm. Beide stenen liggen op het buitenterrein van het Hunebedcentrum in Borger. Alle Norrlandgranieten zijn gevonden in het Hondsruggebied in Oost- en Noord-Drenthe, op plaatsen met een uitgesproken Oostbaltisch zwerfsteengezelschap. Dergelijke zwerfsteengezelschappen zijn in hoofdzaak voorbehouden aan het Emmen- en/of Nieuweschoot keileemtype, dat met name op de hogere delen van de keileemruggen in het Hondsruggebied voorkomt.

Emmenkeileem bevat geen vuursteen en is zeer rijk aan rapakivigranieten. Ook zwerfsteentypen uit Noord-Zweden komen relatief vaak in deze keileem voor. Onlangs nog werden op het Hoge Veld, een paar kilometer oostelijk van Norg, op een akker drie Sorselegranieten, een Edeforsgraniet en een Avavikengraniet gevonden. Het gebied daar is onderdeel van de Zeijenrug, een van de znad/keileemruggen van het Hondsruggebied. Hoewel keileem op die locatie door erosie is verdwenen, maakt het zwerfsteengezelschap uit het keizand duidelijk dat ook daar sprake moet zijn geweest van een bedekking door Emmenkeileem.

Nieuweschootkeileem langs de N33 bij Gieten (Dr.) Norrlandgranieten, waaronder Sorselegraniet, zijn niet erg zeldzaam in de extreem Oost-Baltische Emmen- en Nieuweschootkeileem (kalkrijk) in het Hondsruggebied.

Sorselegranieten zijn als zwerfsteen op de Hondsrug lang niet zo zeldzaam als gedacht werd. Een regelrechte handicap is echter het uiterlijk. Zeker als verweerde akkersteen zijn deze granieten moeilijk als zodanig te herkennen. Om eerlijk te zijn, de stenen zijn door verwering gewoon lelijk. En zwerfsteensoorten die je niet kent, vind je ook niet. Kenmerken die op het verse breukvlak of nog beter als de steen gezaagd en gepolijst is, duidelijk naar voren komen, zijn aan het verweerde oppervlak niet of nauwelijks te zien. Slechts een vage porfierische structuur en bruinachtige kleur, onduidelijke korrelgrenzen en het ogenschijnlijk ontbreken van kwarts, moeten het belletje laten rinkelen. Dit vergt enige zoekervaring.

Andere Norrlandgranieten

Als zwerfstenen van Sorselegraniet relatief veel in het Hondsruggebied te vinden zijn, hoe zit het dan met de overige granietsoorten uit die noordelijke regio, zoals Linagraniet,  Vassijauregraniet, Edeforsgraniet en Avavikengraniet? Aangezien deze voor een deel een nog veel noordelijker herkomst hebben, zouden daar ook zwerfstenen in het Hondsruggebied van te verwachten zijn? Als we het afwateringspatroon in het uiterste noorden van Zweden bezien, dan is dat niet onmogelijk. De stroomrichting van de riviertjes in Zweeds Lapland is een afspiegeling van het landreliëf. Norrbotten of Norrland zoals het gebied in het uiterste noorden van Zweden ook wel genoemd wordt, ligt weliswaar noordelijk van Sorsele, maar de loop van de riviertjes, de vorm en ligging van de vele meren daar zijn zuidoost gericht, richting Botnische Golf. Het is bekend dat de Botnische Golf samen met het Oostzeebekken in de ijstijd één grote glijbaan vormden, waarlangs enorme hoeveelheden gletsjerijs naar het zuiden en zuidwesten zijn getransporteerd. De mogelijkheid om andere niet eerder gevonden zwerfsteentypen uit dat verre gebied in Noord-Zweden ook onder Drentse zwerfstenen te ontdekken, maakt het zoeken ernaar juist zo spannend. Maar hoe herken je die?

Voorkomens van Norrlandgraniet in Noord-Zweden

 Van de hierboven genoemde graniettypen zijn weinig gedetailleerde beschrijvingen bekend. Ook bestaan er niet veel afbeeldingen van of zijn er gesteentemonsters van aanwezig in verzamelingen. Ondanks deze tekortkomingen zijn uit de literatuur en uit de beschikbaarheid van een paar gesteentemonsters een aantal kenmerken bekend, die het mogelijk maken om Norrlandgraniet als zwerfsteen te herkennen. Hier komt nog bij dat veel Norrlandgranieten door talloze overgangen geleidelijk in elkaar over gaan en dat er sprake is van een vrij grote variatie aan typen. Overigens is dit een verschijnsel dat ook bij andere gidsgesteenten speelt.

Norrbotten en zijn 'lange-afstands-kampioenen'

Sorselegraniet is in recente publicaties betiteld als ‘lange-afstandskampioen’. Die status is deze graniet inmiddels al weer kwijt. Er zijn zwerfstenen gevonden die van nog veel noordelijker komen. De stad Sorsele ligt net ten zuiden van Norrbotten. Dit is Zweden’s meest noordelijke provincie. Norrbotten staat bekend als de ‘ijzerertsmijn’ van Zweden, maar in het gebied worden ook andere metalen gemijnd, waaronder koper, goud en uranium. Wat de gesteenten betreft zien we in een groot deel van Norrbotten een voortzetting van gesteentegroepen die hun ontstaan te danken hebben aan de Scecofennidische gebergtevorming. Het grondgebergte bestaat vooral uit metamorfe gesteenten als migmatieten, gneizen, gneisgranieten, helleflinten en metasedimenten. De gesteenten zijn ca. 1,9 – 1,8 miljard jaar oud. Temidden van deze metamorfieten komen op verschillende plaatsen kleine en grotere massieven voor van dieptegesteenten als graniet, granodioriet, tonaliet en ook gabbro. Hoewel de meeste van deze gesteenten op grotere diepte in de aardkorst zijn ontstaan, is het aan de miljoenen jaren durende verwering te danken dat deze gesteenten nu aan het oppervlak liggen.

De huidige zwerfsteenvondsten in het Hondsruggebied laten zien dat uit Norrbotten en het gebied net ten zuiden daarvan de volgende Norrlandgranieten bekend zijn:

Porfierische Linagraniet

Talrijke zwerfstenen, waaronder enige tientallen van zwerfblokgrootte.

Gedeformeerde Linagraniet

Twee kleine zwerfstenen.

Linagraniet

Drie zwerfstenen. 

Edeforsgraniet

Meerdere zwerfstenen, waaronder ook een donker type.

Avavikengraniet

Meerdere zwerfstenen, waarvan een granietporfierisch type.

Avavikengraniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.) Deze zwerfsteen toont een randstuk van porfierische Avavikengraniet met Adakgraniet (links).

Adakgraniet

Meerdere zwerfstenen, waaronder een zwerfblok van ruim 50 cm.

Harry Huisman, 2019